تفریحی

هر کسى دوست دارد نام و آوازه اینشتین را داشته باشد. دوسوم از نامه هاى شیادانه اى که توسط افراد غیرحرفه اى به دانشمندان یا مجلات علمى ارسال مى شود درباره اینشتین است: یا ادعا مى کنند که به نظریه وحدت دست یافتند (کارى که اینشتین در انجام آن شکست خورد) یا اینکه نظریات او را رد کرده اند. (یک سوم باقى مانده ابلهانه سعى مى کنند ماشین حرکت دائم و یا منبع بى پایان انرژى ابداع کنند.) به نظر مى رسد که این آماتورهاى گمراه نیز مانند آدم خوارانى که در پى کسب قدرت و روح زندگى از قربانیان خویش بودند چنین مى  اندیشند که با پیشى گرفتن از اینشتین یا رد او خواهند توانست تمامى شهرت و آوازه او را یکجا به دست آورند. صدالبته تنها چیزى که آنها رد مى کنند مهارت و فهم خودشان از نظریه نسبیت است.
اما همه سنت شکنان از این نوع ابلهان نیستند. بسیارى از محققان جدى و برجسته نیز در تلاش براى فراتر رفتن از اینشتین هستند، همان گونه که او از گالیله و نیوتن عبور کرد. آلن کوستلسکى در این مقاله درباره آن دسته تحقیقات تجربى توضیح مى دهد که براى یافتن انحراف از نظریه نسبیت طراحى شده اند. تحلیلى که او ارائه مى دهد بر مبناى یک مدل استاندارد تعمیم یافته است که در  آن تمام جملات ممکن براى نقض نسبیت به معادلات ذرات فیزیکى اضافه شده است. این مدل فراگیر تمام انحراف هاى ممکن از نظریه نسبیت را که از یک نظریه وحدت نهایى به فیزیک امروزى راه مى یابد، دربرمى گیرد. هنوز وجود چنین انحرافات فرضى در نسبیت توجه بسیارى را جلب مى کند. یک گروه از این نظریه ها با عنوان «نسبیت خاص دوگانه (یا دوتایى)» توسط افراد زیر بررسى شده است: جیووانى آملینو _ کاملیا از دانشگاه رم تا سال ???? و بعدها توسط لى اسمولین از موسسه تحقیقات فیزیک نظرى در واترلوى انتاریو؛ جوآد ماگیوجى از امپریکال کالج لندن و دیگران.
نسبیت خاص دوگانه از نظریه هاى گرانش کوانتومى الهام گرفته است. این نظریه یک حد دوم سرعت را پیش بینى مى کند که به همراه حد معمول سرعت شناخته شده یعنى سرعت نور در خلاء (C)  عمل مى کند. ایده این است که شاید پیوستگى فضازمان در فواصل کوچک از بین رفته و فضازمان در این فواصل شبیه چیزى دانه دانه مانند دانه هاى شن یا شبکه اى از تارهاى عنکبوت باشد. در فیزیک کوانتومى فواصل کوچک و زمان هاى کوتاه هم ارز اندازه حرکت بزرگ و انرژى هاى زیاد هستند. بنابراین در انرژى هاى به اندازه کافى زیاد _ مانند انرژى پلانک _ ذرات باید فضازمان را دانه شده ببینند. این موضوع نسبیت را نقض مى کند. بدین گونه که فضازمان هموار بودن خود را در مقیاس هاى کوچک از دست مى دهد. بازتاب این موضوع در نظریه نسبیت خاص دوگانه به این صورت است که ذرات نه تنها نمى توانند سرعتى فراتر از سرعت C داشته باشند بلکه نمى توانند انرژى اى بالاتر از انرژى پلانک نیز داشته باشند. بعضى از این مدل ها پیش بینى مى کنند که سرعت نور در فرکانس هاى بالا بیشتر از سرعت نور در فرکانس هاى پایین است. آزمایشگران در حال جست وجو براى یافتن این اثر در نور انفجارهاى دور هستند، که به آن انفجار گاما مى گویند. با این حال هنوز گروهى از شکاکان متقاعد نشده اند که این نظریه  ها یافته هاى خوبى هستند.

عده اى از محققان استدلال مى کنند که به عنوان مثال، آن معادلات از لحاظ فیزیکى هم ارز نسبیت معمولى هستند که به کمک پیچیدگى هاى زیاد پوشانده مى شوند تا پنهان باقى بمانند. اثبات آنها باید به طور دقیق از نظریه هاى بنیادى ترى مانند نظریه ریسمان یا گرانش کوانتومى حلقه نتیجه شود، نه از طریق شواهد تجربى. نقض دیگرى که بعضى ها به آن مى اندیشند متغیر بودن سرعت نور در طول تاریخ کیهان است. جان موفات از دانشگاه تورنتو مدل  هایى از این دست را در اوایل دهه ???? بررسى کرده است. هم اکنون ماگوایجو یکى از مشهورترین آنها است. اگر سرعت نور در ابتداى انفجار بزرگ بیشتر مى بود آنگاه پدیده ها سریع تر انتقال مى یافتند که این موضوع مى تواند بعضى از معماهاى کیهان شناسى را حل کند.اگر سرعت نور متغیر باشد، آنگاه ثابت ساختار ریز (آلفا) که یک عدد بدون بعد است و اندازه برهمکنش الکترومغناطیسى را مشخص مى کند نیز متغیر خواهد بود. آلفا را مى توان بر حسب سرعت نور، ثابت پلانک و بارالکترون محاسبه کرد. بنابراین آلفا مى تواند بدون تغییر C هم تغییر کند. این موضوع نظریه نسبیت را نقض نمى کند اما به همان اندازه مهم است. چنین آلفاى متغیرى مى تواند در نظریه ریسمان وجود داشته باشد.

 اندازه آلفا به ساختار دقیق ابعاد اضافه موجود در نظریه بستگى دارد. امکان متغیر بودن آلفا مدت ها پیش در ???? توسط فیزیکدان بزرگ روس لانائو پیشنهاد شده بود. هم اکنون فیزیکدانان و ستاره شناسان با بررسى نورهاى به دست آمده از کوازارهاى بسیار دور به دنبال شواهدى بر تغییرات اندک آلفا در طول میلیاردها سال هستند. تغییرات آلفا باعث تغییر در فرکانس نور منتشره یا جذب شده توسط اتم ها و یون ها مى شود. نتیجه اکثر تحقیقات در این زمینه تاکنون منفى بوده است. یک استثنا نتایج گروهى است که جان وب از دانشگاه والس جنوبى در استرالیا سرپرستى آنها را بر عهده دارد. این محققان براى رسیدن به دقت بالا روش جدیدى براى تحلیل داده ها به کار بردند و شواهدى بر جابه جایى فرکانس ها گزارش کردند: بین نورهاى ? میلیارد و ?? میلیارد سال پیش، آلفا شش قسمت در میلیون، ضعیف تر از امروز بوده است. این تغییرات به سختى با پیش بینى هاى نظریه ریسمان قابل توجیه است. در این نظریه پیش بینى مى شود که ثابت هایى مانند آلفا پایدارى زیادى دارند به جز در مواردى که گاهگاه (به صورت نقطه اى) تغییرات زیادى از خود نشان مى دهند.
با این حال عده اى از محققان اعلام مى کنند که دقت ادعا شده در روش جدید نادرست است و نتایج به دست آمده در حد افت و خیزهاى آمارى هستند. در مارس ???? یک گروه از ستاره شناسان به سرپرستى پاتریک پتیتجین از موسسه نجوم پاریس و راگناتان سریانند از مرکز دانشگاهى نجوم و ستاره شناسى پونه در هند گزارش را بر مبناى روش هاى سنتى و شناخته شده ارائه کردند. آنها نتیجه گرفتند که تغییرات آلفا از ?? میلیارد سال پیش تاکنون در حدود ?/? قسمت در میلیون بوده که خلاف گزارش وب و همکارانش است.
بنابراین اینشتین تاکنون در برابر همه مقابله جویان ایستادگى کرده است. سنت شکنان باید به جست وجوى خود براى یافتن روزنه اى در جوشن او ادامه دهند.
گراهام کولینز _ عضو هیات تحریریه

نقل از سی پی اچ

اخترشناسی که در زبان یونانی از ترکیب اجزای ?????????? = ?????? + ?????, astronomia = astron + nomos (به معنای قانون ستارگان) تشکیل شده‌است علم اشیاء سماوی (مانند ستارگان، سیارات، ستاره‏های دنباله‏دار‎، کهکشان‌ها و پدیده‏هایی است که منشاء آنها در خارج از جو زمین است (مانند پدیده شفق قطبی (Aurora) و تشعشعات پس زمینه‌ای فضا). این رشته با رشته‌هایی مانند فیزیک، شیمی و فیزیک حرکت ارتباط تنگاتنگ دارد و همچنین با رشته فضاشناسی فیزیکی (پیدایش و تکامل جهان) ارتباط نزدیکی دارد. اخترشناسی یکی از قدیمی ترین علوم است. ستاره شناسان در تمدن‌های اولیه بشری به دقت آسمان شب را بررسی می‌کردند و ابزارهای ساده ستاره شناسی از همان ابتدا شناخته شده بودند. با اختراع تلسکوپ، تحولی عظیم در این رشته ایجاد شد و دوران ستاره شناسی جدید آغاز گردید.

در قرن ??، رشته اخترشناسی به دو رشته اخترشناسی شهودی و فیزیک کیهان نظری تبدیل شد. در اخترشناسی شهودی به دنبال جمع آوری داده‌ها و پردازش آنها و همچنین ساخت و نگهداری ابزارهای اخترشناسی هستیم. در فیزیک کیهان نظری به دنبال کسب اطمینان از صحت نتایج به دست آمده از مدل‌های تحلیلی و تحلیل‌های کامپیوتری هستیم. این دو رشته در کنار یکدیگر رشته‌های کامل را ایجاد می‌کنند که اخترشناسی نظری نام دارد و به دنبال توصیف یافته‌های شهودی است. با استفاده از یافته‌های اخترشناسی می‌توان نظریه‌های بنیادین فیزیک مانند نظریه نسبیت عام را آزمایش کرد. در طول تاریخ، اخترشناسان آماتور در بسیاری از کشف‌های مهم ستاره شناسی نقش داشته‌اند و اخترشناسی یکی از محدود رشته‌هایی است که در آن افراد آماتور نقشی بسیار فعال دارند و مخصوصاً در کشف و مشاهده پدیده‌های گذرا و محلی امیدوارکننده ظاهر شده‌اند. علم ستاره شناسی مدرن را نباید با علم احکام نجوم (طالع بینی) مقایسه کنید چرا که در طالع بینی اعتقاد بر آن است که امور انسان‌ها با موقعیت اشیاء سماوی در ارتباط است. اگرچه اخترشناسی و طالع بینی دو رشته‌ای هستند که منشأ یکسانی دارند اما اغلب متفکران بر این باورند که این دو رشته از هم جدا شده‌اند وتفاوت‌های بسیاری بین آنها وجود دارد.^[?]

تعداد آسمانها از قرنهای چهارم تا ششم پیش از میلاد مسیح ، اخترشناسان یونانی پی بردند که باید بیشتر از یک سایبان (آسمان) وجود داشته باشد. چون اوضاع نسبی ستارگان ثابت ، که حول زمین حرکت می‌کنند، ظاهرا تغییری نمی‌کند، اما اوضاع نسبی خورشید ، ماه و پنج جسم درخشان ستاره مانند که امروزه سیارات عطارد ، زهره ، مریخ ، مشتری و زحل می‌گویند) تغییر می‌کنند. در قرآن مجید نیز ، جایی که صحبت از حقیقت آسمان می‌کند، لفظ آسمان های هفتگانه بکار برده می‌شود. روشهای مختلف اندازه گیری فواصل کیهانی در حدود صد و پنجاه سال پیش از میلاد ، هیپارکوس (Hyparchus) ، فاصله زمین تا ماه را بر حسب قطر زمین بدست آورد. وی روشی را بکار برد که یک قرن پیش از او ، بوسیله جسورترین اخترشناس یونانی آریستارکوس (Aristarchus) ، پیشنهاد شده بود. آریستاکوس متوجه شده بود که انحنای سایه زمین ، وقتی که از ماه می‌گذرد، باید ابعاد نسبی زمین تا ماه را نشان دهد. با پذیرش این نظر و به کمک روشهای هندسی می‌توان فاصله زمین تا ماه را بر حسب قطر زمین محاسبه کرد.

برای تعیین فاصله خورشید نیز ، آریستاکوس ، یک روش هندسی را بکار برد که از نظر تئوری درست بود. اما نیاز به اندازه گیری زاویه‌هایی چنان کوچک داشت که جز با استفاده از وسایل امروزی ممکن نبود. هر چند که ارقام وی درست نبود، اما او نتیجه گرفت که خورشید حداقل باید هفت برابر بزرگتر از زمین باشد و لذا گردش خورشید به دور زمین که در آن زمان رایج بود، غیر منطقی دانست.

اختر شناسان بعدی حرکات اجرام آسمانی را بر مبنای این نظریه مورد مطالعه قرار دادند که زمین ساکن است و در مرکز عالم قرار دارد. نفوذ و سلطه این نظریه تا سال ???? ، یعنی تا زمانی که کوپرنیک (Nicilaus Copernicus) کتاب خود را منتشر کرد و با پذیرش عقیده آریستاکوس ، زمین را برای همیشه از مرکز جهان بودن بیرون راند، حاکم بود.

یکی دیگر از روشهایی که با آن می‌توان فاصله‌های کیهانی را محاسبه کرد، استفاده از روش پارالاکس (Paralax) است.

روش دیگر استفاده از مثلثات است. بطلیموس با استفاده از مثلثات توانست فاصله راه را از روی پارالاکس آن تعیین کند و نتیجه‌اش با رقم پیشین ، که بوسیله هیپارکوس بدست آمده بود، تطبیق می‌کرد.

البته امروزه روشهای مختلف دیگری که خیلی دقیقتر از روشهای فوق است، فاصله خورشید از زمین بطور متوسط تقریبا ، برابر ?‚??? میلیون کیلومتر است. این فاصله متوسط را واحد نجومی (با علامت اختصاری A.U) می‌نامند و فاصله‌های دیگر منظومه شمسی را با این واحد می‌سنجند. سیر تحولی و رشد با گسترش روز افزون علم و ساخت تلسکوپهای دقیق ، دانشمندان ، در اندازه گیری ابعاد جهان روز به روز به نتایج جدیدتری نائل می‌شدند. با ساخته شدن و گسترش این وسایل اندازه گیری ، دید بشر نسبت به جهان نیز تغییر یافت. به عنوان مثال با چشم غیر مسلح تقریبا می‌توانیم در حدود ? هزار ستاره را ببینیم، اما اختراع تلسکوپ ناگهان آشکار کرد که این فقط جزیی از جهان است.

هر چند با بوجود آمدن وسایل دقیق اندازه گیری ، دانش نیز نسبت به جهان هستی ، گسترش پیدا می‌کرد، اما نظریه‌های مختلفی توسط دانشمندان ارائه می‌گردد. از جمله دانشمندانی که نسبت به ارایه این نظریه‌ها اقدام کردند می‌توان به ویلیام هرشل (Wiliam Herschel) ، اختر شناس آلمانی الاصل انگلیسی یا کوبوس کورنلیس کاپیتن (Jacobus cornelis kapteyn) ، اخترشناس هلندی ، شارل مسیر (Charles Messier) و هابل و … اشاره کرد. پایان جهان کجاست؟ سرانجام بعد از تحقیقات گسترده توسط پیچیده‌ترین تلسکوپها ، دانشمندان دریافتند که:

غیر از کهکشان ما ، کهکشانهای دیگری نیز وجود دارد. کهکشانهایی وجود دارند که جرم آنها بیشتر از کهکشان ماست. بر اساس مقیاس جدید فاصله‌ها ، سن زمین حد اقل ? میلیارد سال است و این حد با حدسیات زمین شناسان در مورد سن زمین مطابقت دارد.

همچنین تلسکوپهای جدید وجود خوشه‌های کهکشانی را نشان می‌دهد. کهکشان ما نیز ظاهرا جزیی از یک خوشه محلی است که شامل ابرهای ماژلان ، کهکشان امرأة المسلسله و سه‌ها ، کهکشان کوچک نزدیک آن و چند کهکشان کوچک دیگر هست که روی هم رفته نوزده عضو را تشکیل می‌دهند.

اگر کهکشانها خوشه‌ها را و خوشه‌ها نیز خوشه‌های بزرگتری را تشکیل می‌دهند، آیا می‌توان گفت که جهان و به تبع آن فضا ، تا بینهایت گسترده شده است؟ یا اینکه چرا برای جهان و چه برای فضا انتهایی وجود ندارد؟ در هر حال ، دانشمندان با وجود اینکه با تخمین می‌توانند تا فاصله ? میلیارد سال نوری ، چیزهایی را تشخیص دهند، ولی هنوز هم نشانه‌ای از پایان جهان پیدا نکرده‌اند.ادامه مطلب...

اخترشناسی که در زبان یونانی از ترکیب اجزای ?????????? = ?????? + ?????, astronomia = astron + nomos (به معنای قانون ستارگان) تشکیل شده‌است علم اشیاء سماوی (مانند ستارگان، سیارات، ستاره‏های دنباله‏دار‎، کهکشان‌ها و پدیده‏هایی است که منشاء آنها در خارج از جو زمین است (مانند پدیده شفق قطبی (Aurora) و تشعشعات پس زمینه‌ای فضا). این رشته با رشته‌هایی مانند فیزیک، شیمی و فیزیک حرکت ارتباط تنگاتنگ دارد و همچنین با رشته فضاشناسی فیزیکی (پیدایش و تکامل جهان) ارتباط نزدیکی دارد. اخترشناسی یکی از قدیمی ترین علوم است. ستاره شناسان در تمدن‌های اولیه بشری به دقت آسمان شب را بررسی می‌کردند و ابزارهای ساده ستاره شناسی از همان ابتدا شناخته شده بودند. با اختراع تلسکوپ، تحولی عظیم در این رشته ایجاد شد و دوران ستاره شناسی جدید آغاز گردید.

در قرن ??، رشته اخترشناسی به دو رشته اخترشناسی شهودی و فیزیک کیهان نظری تبدیل شد. در اخترشناسی شهودی به دنبال جمع آوری داده‌ها و پردازش آنها و همچنین ساخت و نگهداری ابزارهای اخترشناسی هستیم. در فیزیک کیهان نظری به دنبال کسب اطمینان از صحت نتایج به دست آمده از مدل‌های تحلیلی و تحلیل‌های کامپیوتری هستیم. این دو رشته در کنار یکدیگر رشته‌های کامل را ایجاد می‌کنند که اخترشناسی نظری نام دارد و به دنبال توصیف یافته‌های شهودی است. با استفاده از یافته‌های اخترشناسی می‌توان نظریه‌های بنیادین فیزیک مانند نظریه نسبیت عام را آزمایش کرد. در طول تاریخ، اخترشناسان آماتور در بسیاری از کشف‌های مهم ستاره شناسی نقش داشته‌اند و اخترشناسی یکی از محدود رشته‌هایی است که در آن افراد آماتور نقشی بسیار فعال دارند و مخصوصاً در کشف و مشاهده پدیده‌های گذرا و محلی امیدوارکننده ظاهر شده‌اند. علم ستاره شناسی مدرن را نباید با علم احکام نجوم (طالع بینی) مقایسه کنید چرا که در طالع بینی اعتقاد بر آن است که امور انسان‌ها با موقعیت اشیاء سماوی در ارتباط است. اگرچه اخترشناسی و طالع بینی دو رشته‌ای هستند که منشأ یکسانی دارند اما اغلب متفکران بر این باورند که این دو رشته از هم جدا شده‌اند وتفاوت‌های بسیاری بین آنها وجود دارد.^[?]

تعداد آسمانها از قرنهای چهارم تا ششم پیش از میلاد مسیح ، اخترشناسان یونانی پی بردند که باید بیشتر از یک سایبان (آسمان) وجود داشته باشد. چون اوضاع نسبی ستارگان ثابت ، که حول زمین حرکت می‌کنند، ظاهرا تغییری نمی‌کند، اما اوضاع نسبی خورشید ، ماه و پنج جسم درخشان ستاره مانند که امروزه سیارات عطارد ، زهره ، مریخ ، مشتری و زحل می‌گویند) تغییر می‌کنند. در قرآن مجید نیز ، جایی که صحبت از حقیقت آسمان می‌کند، لفظ آسمان های هفتگانه بکار برده می‌شود. روشهای مختلف اندازه گیری فواصل کیهانی در حدود صد و پنجاه سال پیش از میلاد ، هیپارکوس (Hyparchus) ، فاصله زمین تا ماه را بر حسب قطر زمین بدست آورد. وی روشی را بکار برد که یک قرن پیش از او ، بوسیله جسورترین اخترشناس یونانی آریستارکوس (Aristarchus) ، پیشنهاد شده بود. آریستاکوس متوجه شده بود که انحنای سایه زمین ، وقتی که از ماه می‌گذرد، باید ابعاد نسبی زمین تا ماه را نشان دهد. با پذیرش این نظر و به کمک روشهای هندسی می‌توان فاصله زمین تا ماه را بر حسب قطر زمین محاسبه کرد.

برای تعیین فاصله خورشید نیز ، آریستاکوس ، یک روش هندسی را بکار برد که از نظر تئوری درست بود. اما نیاز به اندازه گیری زاویه‌هایی چنان کوچک داشت که جز با استفاده از وسایل امروزی ممکن نبود. هر چند که ارقام وی درست نبود، اما او نتیجه گرفت که خورشید حداقل باید هفت برابر بزرگتر از زمین باشد و لذا گردش خورشید به دور زمین که در آن زمان رایج بود، غیر منطقی دانست.

اختر شناسان بعدی حرکات اجرام آسمانی را بر مبنای این نظریه مورد مطالعه قرار دادند که زمین ساکن است و در مرکز عالم قرار دارد. نفوذ و سلطه این نظریه تا سال ???? ، یعنی تا زمانی که کوپرنیک (Nicilaus Copernicus) کتاب خود را منتشر کرد و با پذیرش عقیده آریستاکوس ، زمین را برای همیشه از مرکز جهان بودن بیرون راند، حاکم بود.

یکی دیگر از روشهایی که با آن می‌توان فاصله‌های کیهانی را محاسبه کرد، استفاده از روش پارالاکس (Paralax) است.

روش دیگر استفاده از مثلثات است. بطلیموس با استفاده از مثلثات توانست فاصله راه را از روی پارالاکس آن تعیین کند و نتیجه‌اش با رقم پیشین ، که بوسیله هیپارکوس بدست آمده بود، تطبیق می‌کرد.

البته امروزه روشهای مختلف دیگری که خیلی دقیقتر از روشهای فوق است، فاصله خورشید از زمین بطور متوسط تقریبا ، برابر ?‚??? میلیون کیلومتر است. این فاصله متوسط را واحد نجومی (با علامت اختصاری A.U) می‌نامند و فاصله‌های دیگر منظومه شمسی را با این واحد می‌سنجند. سیر تحولی و رشد با گسترش روز افزون علم و ساخت تلسکوپهای دقیق ، دانشمندان ، در اندازه گیری ابعاد جهان روز به روز به نتایج جدیدتری نائل می‌شدند. با ساخته شدن و گسترش این وسایل اندازه گیری ، دید بشر نسبت به جهان نیز تغییر یافت. به عنوان مثال با چشم غیر مسلح تقریبا می‌توانیم در حدود ? هزار ستاره را ببینیم، اما اختراع تلسکوپ ناگهان آشکار کرد که این فقط جزیی از جهان است.

هر چند با بوجود آمدن وسایل دقیق اندازه گیری ، دانش نیز نسبت به جهان هستی ، گسترش پیدا می‌کرد، اما نظریه‌های مختلفی توسط دانشمندان ارائه می‌گردد. از جمله دانشمندانی که نسبت به ارایه این نظریه‌ها اقدام کردند می‌توان به ویلیام هرشل (Wiliam Herschel) ، اختر شناس آلمانی الاصل انگلیسی یا کوبوس کورنلیس کاپیتن (Jacobus cornelis kapteyn) ، اخترشناس هلندی ، شارل مسیر (Charles Messier) و هابل و … اشاره کرد. پایان جهان کجاست؟ سرانجام بعد از تحقیقات گسترده توسط پیچیده‌ترین تلسکوپها ، دانشمندان دریافتند که:

غیر از کهکشان ما ، کهکشانهای دیگری نیز وجود دارد. کهکشانهایی وجود دارند که جرم آنها بیشتر از کهکشان ماست. بر اساس مقیاس جدید فاصله‌ها ، سن زمین حد اقل ? میلیارد سال است و این حد با حدسیات زمین شناسان در مورد سن زمین مطابقت دارد.

همچنین تلسکوپهای جدید وجود خوشه‌های کهکشانی را نشان می‌دهد. کهکشان ما نیز ظاهرا جزیی از یک خوشه محلی است که شامل ابرهای ماژلان ، کهکشان امرأة المسلسله و سه‌ها ، کهکشان کوچک نزدیک آن و چند کهکشان کوچک دیگر هست که روی هم رفته نوزده عضو را تشکیل می‌دهند.

اگر کهکشانها خوشه‌ها را و خوشه‌ها نیز خوشه‌های بزرگتری را تشکیل می‌دهند، آیا می‌توان گفت که جهان و به تبع آن فضا ، تا بینهایت گسترده شده است؟ یا اینکه چرا برای جهان و چه برای فضا انتهایی وجود ندارد؟ در هر حال ، دانشمندان با وجود اینکه با تخمین می‌توانند تا فاصله ? میلیارد سال نوری ، چیزهایی را تشخیص دهند، ولی هنوز هم نشانه‌ای از پایان جهان پیدا نکرده‌اند.ادامه مطلب...